Trong quá trình lớn lên, mỗi đứa trẻ sẽ có tốc độ phát triển riêng biệt. Tuy nhiên, nếu trẻ từ 3 đến 4 tuổi mà vẫn nói rất ít, khó phát âm, chỉ nhắc lại lời người khác hoặc khó hiểu khi nói chuyện, thì đây không chỉ là vấn đề “nói chậm” đơn thuần. Trẻ có thể đang gặp rối loạn âm lời nói – một rối loạn ngôn ngữ vận động cần được can thiệp đúng cách. Vậy như thế nào là can thiệp đúng cách? Cô Huyên chia sẻ một số nôi dung sau:
- Chậm nói và rối loạn âm lời nói không phải cùng một nguyên nhân
Chậm nói có thể là biểu hiện của nhiều nguyên nhân: thiếu môi trường ngôn ngữ, phát triển trí tuệ chậm, tự kỷ, rối loạn ngôn ngữ tiếp nhận – diễn đạt, hoặc rối loạn âm lời nói. Trong đó, rối loạn âm lời nói (Speech Motor Disorder) là một rối loạn vận động chức năng lời nói, khi não không điều khiển được các cơ quan phát âm như môi – lưỡi – hàm một cách chính xác và phối hợp.
Trẻ bị rối loạn này dù vẫn có thể hiểu lời nói và có ý định giao tiếp, nhưng khi phát âm lại không rõ ràng, thường:
- Phát âm sai nhiều âm tiết.
- Thay thế, bỏ sót hoặc đảo vị trí âm.
- Không thể tạo ra chuỗi âm ổn định.
- Thanh điệu bị sai lệch (ví dụ: thanh ngã thành sắc, hỏi thành nặng).
- Gặp khó khăn trong việc bắt chước phát âm, dù được hướng dẫn trực tiếp.
Đây là một rối loạn nặng và không thể tự khỏi nếu không can thiệp.
- Trẻ bị chậm phát triển ngôn ngữ thường có đặc điểm gì?
- Ngôn ngữ hiểu (tiếp nhận):
- Trẻ hiểu các câu đơn giản nhưng khó hiểu các câu dài, câu chứa nhiều thông tin.
- Khó hiểu các khái niệm như: giống nhau – khác nhau, nguyên nhân – kết quả, thời gian (hôm qua, ngày mai).
- Trí nhớ nghe kém, thường quên yêu cầu nếu câu dài hoặc không có hình ảnh minh họa.
- Ngôn ngữ diễn đạt:
- Trẻ dùng từ đơn hoặc câu 2–3 từ.
- Thường nhắc lại lời người khác thay vì tự tạo câu.
- Thiếu vốn từ, không biết cách diễn đạt suy nghĩ, cảm xúc.
- Khó đặt câu hỏi, không kể lại được câu chuyện.
- Ngữ âm yếu:
- Phát âm không đúng nhiều âm đầu – âm cuối.
- Tỷ lệ âm đúng rất thấp, chỉ khoảng 30%.
- Biến âm, thay thế hoặc nhầm âm vị thường xuyên.
- Không kiểm soát được thanh điệu.
- Hệ quả nếu không can thiệp sớm?
- Trẻ gặp khó khăn nghiêm trọng khi vào mẫu giáo, không theo được nhịp lớp học.
- Thiếu khả năng giao tiếp dẫn đến rút lui xã hội, không kết bạn.
- Dễ bị trêu chọc, mất tự tin, tổn thương cảm xúc.
- Ảnh hưởng nghiêm trọng đến kỹ năng học tập, đặc biệt là đọc – viết sau này.
- Cần làm gì khi nghi ngờ trẻ có khó khăn ngôn ngữ?
* Đưa trẻ đi đánh giá ngôn ngữ toàn diện, bao gồm:
- Ngôn ngữ hiểu và diễn đạt.
- Vận động lời nói (khả năng điều khiển môi – lưỡi – hàm).
- Kỹ năng tương tác xã hội.
- Ngữ âm và phát âm.
* Chẩn đoán phân biệt: Có đúng là rối loạn âm lời nói hay chỉ chậm nói đơn thuần? Trẻ có đi kèm với rối loạn phổ tự kỷ hay rối loạn cảm giác không?
- Phương pháp can thiệp hiệu quả: PROMPT – giải pháp chuyên biệt
- PROMPT (Prompts for Restructuring Oral Muscular Phonetic Targets) là một phương pháp trị liệu lời nói tiên tiến, sử dụng các kỹ thuật xúc giác-vận động để kích hoạt các cơ phát âm.
- Chuyên viên sẽ sử dụng tay chạm vào vùng môi, hàm, má… để hướng dẫn não bộ điều phối cơ phát âm một cách chính xác.
- Trẻ học cách điều khiển chuỗi vận động môi – lưỡi – hàm để tạo ra âm thanh đúng.
👉 Phương pháp này đặc biệt hiệu quả với trẻ bị rối loạn âm lời nói nặng, giúp trẻ nói rõ, có kiểm soát và tăng khả năng giao tiếp chủ động.
- Vai trò của cha mẹ trong quá trình can thiệp
- Tham gia trị liệu cùng trẻ: Cha mẹ cần học cách thực hành PROMPT tại nhà.
- Tạo môi trường giao tiếp giàu ngôn ngữ: Trò chuyện, kể chuyện, mô tả hành động, lặp lại đúng cách nói để làm mẫu.
- Củng cố tự nhiên: Phản hồi ngay khi trẻ nói được – dù chỉ là âm đơn, giúp trẻ thấy lời nói có “quyền lực” để được đáp ứng.
- Tránh ép trẻ nói, thay vào đó hãy tạo tình huống cần giao tiếp: chơi, lựa chọn, yêu cầu, từ chối…
- Tham vấn chuyên gia OT (trị liệu vận động) nếu trẻ có dấu hiệu chậm phối hợp cảm giác hoặc vận động miệng.
- Lộ trình can thiệp hiệu quả cần có
- Trị liệu chuyên biệt 60 phút/ngày, 5 buổi/tuần tại các trung tâm.
- Thực hành tại nhà 30–45 phút/ngày, theo hướng dẫn cụ thể.
- Đánh giá lại mỗi 3 tháng để điều chỉnh mục tiêu.
- Tăng cường kỹ năng xã hội – cảm xúc song song với ngôn ngữ.
Kết luận
Chậm nói và rối loạn âm lời nói không chỉ là vấn đề “nói muộn” mà là một rối loạn ngôn ngữ nghiêm trọng nếu không được chẩn đoán và can thiệp sớm. Tuy nhiên, với sự đồng hành tích cực từ cha mẹ và chuyên gia trị liệu, trẻ hoàn toàn có thể tiến bộ, cải thiện khả năng phát âm, ngôn ngữ và hòa nhập xã hội. Cha mẹ chính là “trợ lý ngôn ngữ” tuyệt vời nhất của con – bắt đầu từ hôm nay!
Ths Hoàng Thị Huyên
